Według WHO alkoholicy to osoby pijące nadmiernie, u których zależność od alkoholu jest taka, że wykazują oni bądź wyraźne zaburzenia psychiczne, bądź też objawy zakłócające ich zdrowie fizyczne i psychiczne, ich stosunki z osobami drugimi i ich zachowanie społeczne i ekonomiczne, bądź też wykazują objawy zwiastujące zaburzenia tego rodzaju (Jarosz, Cwynar, 1983).

Rozwinięcie się alkoholizmu zależy od współwystępowania trzech grup czynników patogenetycznych: wpływów społeczno – kulturowych, predyspozycji osobniczych i własności farmakologicznych etanolu. Środowisko społeczne, w jakim żyje i wzrasta jednostka decyduje ile i jak często pije alkohol ze względów obyczajowych. Picie alkoholu jest zjawiskiem akceptowanym społecznie. Większość osób uzależnionych pochodzi z rodzin, w których nadużywano napojów alkoholowych. Picie przybiera charakter instytucjonalny, staje się symbolem uczestnictwa w środowiskach i grupach społecznych. Potomstwo alkoholików częściej popada w uzależnienie, podobnie jak następujące typy osobowości: antysocjalni, dziwaczni, osoby z cechami nerwicowymi i osoby nie przejawiające słabości.

Etanol to niezbędny czynnik etiologiczny choroby alkoholowej. Daje po wypiciu gratyfikacje w postaci podniesienia nastroju prawidłowego lub wyrównania nastroju obniżonego. Działając wybiórczo na OUN, powoduje hamowanie jego czynności i dominację ośrodków podkorowych przejawiającą się utratą samokontroli i wygórowanymi reakcjami emocjonalnymi (Jarosz, Cwynar, 1983).

Głównym czynnikiem stabilizującym bądź zaburzającym rozwój podstawowych struktur psychicznych u dzieci są wzorce relacji rodzic – dziecko. Badania dowodzą, że dzieje się to bez względu na etap rozwojowy i status związany z pracą matki lub status małżeński rodziców. Rodzice szczęśliwi w swoim związku są wrażliwi na potrzeby rozwojowe dzieci, ponadto atmosfera rodzinna w tym przypadku pozwala dziecku na budowanie dojrzałej tożsamości. Konflikty w domu rodzinnym, a zwłaszcza postępowanie rodziców cechujące się wrogością i brakiem racjonalnego nadzoru, przymusem i odrzuceniem powodują występowanie zaburzeń rozwojowych, takich jak agresywność, przestępczość, zaburzenia psychiczne, szkolne niepowodzenia oraz nadużywanie środków odurzających (Plopa, 2004).

Zaburzenia więzi interpersonalnych w rodzinach alkoholowych mogą przybierać formę aktywną, czyli jawnej agresji (kłótnie, wrogość, bójki) związaną z postawą odtrącającą bądź formę dystansu powstałego na tle braku uczuć pozytywnych, obojętności uczuciowej, związaną z postawą unikającą. Jeśli między samymi rodzicami brakuje serdeczności, może jej zacząć brakować między rodzicami a dziećmi. Dysharmonia w rodzinie dostarcza dziecku wzorów agresji, niestałości, wrogości i aspołecznego zachowania, które przejmuje na zasadzie procesu modelowania. Harmonia postaw i dążeń wychowawczych w świecie dorosłych sprzyja harmonijnemu rozwojowi dziecka i kształtowaniu jego charakteru (Ziemska, 1979).

Problem alkoholowy w rodzinie z reguły powoduje zakłócenie stosunków między małżonkami, co z kolei może także skutkować zbytnią koncentracją na dziecku. Pretensje do współmałżonka mogą być przenoszone na dziecko. W wyniku braku integracji małżeńskiej dziecko może być przedmiotem rozgrywki między rodzicami, a co za tym idzie – osobą, z której potrzebami nikt się nie liczy. Postawa nadmiernej koncentracji na dziecku, której przyjęcie ma na celu kompensowanie dziecku braku szczęścia rodzinnego wynika z rozczarowania z życia małżeńskiego. Jeżeli w hierarchii wartości życia rodzinnego małżonków dziecko nie zajmuje właściwego mu miejsca bądź też jest ono niepożądane, to konsekwencją takiego stanu rzeczy może być odrzucanie go lub zaniedbywanie przez rodziców.

Interakcja rodzic – dziecko jest zdeterminowana przez dwa główne wymiary rodzicielstwa: opiekowanie się, czyli ciepło i wsparcie, a także kontrolę, czyli nadzór i dyscyplinę. Ponadto interakcje między rodzicem a dzieckiem wyznaczają takie zmienne, jak usposobienie rodziców, ich wzajemne relacje, relacje z rodzeństwem oraz kontekst społeczno – kulturowy, w którym rodzina funkcjonuje (Sęk, 2006). Badania podłużne, mające na celu wykazanie różnicy między dziećmi z rodzin alkoholików a dziećmi z rodzin o podobnym statusie społecznym i strukturze, w których problem alkoholowy nie występuje, wskazują na następujące czynniki zwiększające pojawienie się zaburzeń psychicznych. Rodzice alkoholicy częściej przejawiają takie zaburzenia, jak depresje, stany lękowe i zachowania antyspołeczne niż rodzice z grupy kontrolnej. Rodzice alkoholicy i niealkoholicy o osobowości antyspołecznej nawiązują takie interakcje z dziećmi, które sprzyjają ich agresywnym i antyspołecznym zachowaniom. Jakość środowiska wychowawczego i poziom stymulacji rozwoju dziecka w rodzinach alkoholowych jest niższa niż w rodzinach niskiego ryzyka. Dlatego rozwój poznawczy, emocjonalny i społeczny dziecka bywa niższy i przyczynia się do powstania trudności szkolnych dziecka. Rodziny alkoholików mają zazwyczaj niższy status społeczno – ekonomiczny i niższe wykształcenie. Ponadto dzieci osób uzależnionych od alkoholu posiadają wyższy poziom niekontrolowanych zachowań problemowych, co pozwala wnioskować o posiadaniu przez nie typu temperamentu obniżającego możliwości dostosowywania emocji i samokontroli, dlatego stają się one bardziej podatne w późniejszym okresie życia na nadużywanie substancji psychoaktywnych (Sęk 2006, 174).

Upośledzenie fizyczne i umysłowe dzieci rodziców, którzy nadużywają alkohol jest spowodowane najczęściej przez wrodzone uszkodzenie płodu od początku życia płodowego, późniejsze zaburzenie w czasie rozwoju płodu lub po urodzeniu dziecka wskutek złych warunków domowych. Niekorzystna sytuacja rodzinna wiąże się najczęściej z zaniedbywaniem dziecka. Są to braki w odżywianiu, ubraniu, a zwłaszcza rażące braki w wychowywaniu i agresywne zachowanie rodziców wobec dzieci. Tego rodzaju środowisko rodzinne jest pozbawione warunków do prawidłowego rozwoju dziecka. Kłótnie, bicie i deprywacja dzieci powoduje głębokie uszkodzenie psychiki, niedorozwój fizyczny oraz braki w przystosowaniu do życia społecznego (Troszyński, 1966).

Rodzice alkoholicy i niealkoholicy różnią się pod względem sprawowania funkcji rodzicielskich. Ci pierwsi stanowią heterogeniczną grupę różniącą się w dużym stopniu stylem sprawowania funkcji rodzicielskich i stopnia zróżnicowania pod względem stosowania agresji, przemocy, czy zaniedbywania dzieci (Sęk 2006). Alkohol tłumi wyższe uczucia, osłabia wolę. Postępująca degradacja psychiczna i umysłowa nadużywających alkoholu powoduje obojętnienie ich na potrzeby swojej rodziny. Atmosfera domowa nie sprzyja osiągnięciom szkolnym ich dzieci. Brak ciszy, napięta atmosfera, lęk to przyczyny złych stopni, wagarów, a w następstwie – przestępczości. Dalsza demoralizacja już w grupach przestępczych skutkuje cynizmem i wrogością do społeczeństwa (Troszyński, 1966).

Surowe oddziaływanie ojca na dziecko wraz z niezgodnym współżyciem rodziców ma największy wpływ, jeżeli chodzi o hierarchię intensywności bodźców decydujących o pojawieniu się u dzieci ostrych przeżyć lękowych. Kolejne miejsce zajmuje wybuchowe zachowanie ojca, potem stosunek matki do dziecka. Najmniejszy wpływ ma wybuchowe zachowanie matki. Z badań wynika, iż osoba ojca jest najsilniejszym bodźcem napięć lękowych, nieopanowane, wybuchowe i gwałtowne zachowanie ojca stanowi ważne źródło lęków

Uzależniony od alkoholu ojciec staje się nieobecny w życiu rodziny. Jego nieobecność jest przyczyną obniżonego poczucia bezpieczeństwa u dziecka. Nie ma ono zaufania do siebie, może się też obwiniać za nieobecność rodzica, dlatego ma problemy z nawiązaniem prawidłowych relacji z rówieśnikami. Osłabia to jego motywację do osiągnięć, obniża samoocenę i wywołuje nadmierną podatność na wpływ grupy. Nieobecność ojca odbija się silniej na chłopcach. Wskutek braku identyfikacji z własną płcią i rolą z nią złączoną mogą mieć w przyszłości trudności z podjęciem roli męskiej w małżeństwie i rodzinie (Król, 1989).

Ojców alkoholików cechuje brak głębszego zainteresowania losem dzieci. Z reguły podstawowe informacje na ten temat uzyskuje od matki. Brak kontaktu z ojcem może powodować różnego rodzaju zaburzenia w przystosowaniu dziecka, w tym agresję. Dzieci, szczególnie chłopcy są słabiej przystosowani, lękliwi, zależni od otoczenia, często ujawniają wrogość, nie identyfikują się z rolami charakterystycznymi dla własnej płci (Wójcik, 1982).

Z przeprowadzonych badań nad rodzinami (Gerstmann, 1956), w których istotne znaczenie dla sposobu życia rodziny miała matka, ponieważ najczęściej przebywała z dziećmi i kierowała ich postępowaniem, wynika, iż między ojcami i badanymi nie było silnej więzi uczuciowej. Sposób zachowania ojca w domu jest w takim przypadku całkowicie obojętny dla pozostałych członków rodziny. Postawę ojca cechuje ubóstwo kontaktów i emocji skierowanych do rodziny. Chwile kontaktu są bardzo rzadkie, krótkie i pozbawione wyrazu emocjonalnego. Dzieci, pozbawione silnych uczuć rodzinnych, nie czują się przez to osamotnione i nie odczuwają braku miłości ojca. Matki, kierujące losem dzieci, często zbyt surowe, mimo to są obiektem przywiązania dzieci, które starają się jej surowe postępowanie usprawiedliwiać w swoich oczach. Surowość matki jest w inny sposób odbierana niż surowość ojca. Na tym gruncie kształtują się lęki dzieci wobec matki.

Bibliografia:

Jarosz M., Cwynar S., (red.), (1983). Podstawy psychiatrii. Warszawa: Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich.

Plopa M., (2004). Psychologia rodziny: teoria i badania. Elbląg: Wyd. Elbląskiej Uczelni Humanistyczno – Ekonomicznej.

Ziemska M., (1979). Rodzina a osobowość. Warszawa: Wiedza Powszechna.

Sęk H., (2006). Psychologia kliniczna. t. 2. Warszawa: PWN.

Król, J., (1989). Postawy rodzicielskie, poziom samoakceptacji a pojęcie Boga, Lublin: Wyd. KUL.

Troszyński M., (1966). Alkohol a potomstwo. Warszawa: Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich.

Wójcik D., (1982). Środowisko rodzinne a agresywność młodzieży. W: Funkcjonowanie rodziny a problemy profilaktyki społecznej i resocjalizacji, Ziemska M., Kwak A., (red.). Warszawa: Wyd. Uniwersytetu Warszawskiego.

Gerstmann S., (1956). Wpływ rodziców na zaburzenia emocjonalności uczniów. Toruń: Towarzystwo Naukowe w Toruniu.