Nieustający stan zagrożenia i napięcia w rodzinie alkoholowej skutkuje utratą spontaniczności. Dzieci uczą się, że dorosłym nie można ufać, lepiej być nieszczerym i odciąć się od własnych uczuć, aby nie doznawać bólu. W związku z tym wytwarzają sobie własne sposoby przystosowania. Najczęściej wymienia się pięć typów takich dziecięcych ról:

• Bohater rodzinny – poświęca się dla innych; stara się sprostać wszystkim wymaganiom, zwykle wzorowy uczeń, pomocnik w domu o braku świadomości własnych potrzeb, uzależniony od cudzej aprobaty.

• Wspomagacz – dziecko opiekuńcze w stosunku do osoby pijącej, tłumaczące ją, manipulujące, by ją ochronić. W dorosłym życiu może poszukiwać partnera alkoholika, by móc się nim opiekować.

• Maskotka – dziecko, które swym wdziękiem i urokiem osobistym rozładowuje zły nastrój w domu, potrafi udobruchać pijaną osobę, nieustannie śmieje się i żartuje. Nikt nie traktuje go poważne, ani on siebie, jego uczucia są zaniedbane. On manipuluje rodziną i rodzina nim również manipuluje.

• Niewidzialne dziecko – dziecko, które przed rodzinnymi awanturami ucieka w świat fantazji, w książki. Nie sprawia kłopotów, w przyszłości może nie potrafić współżyć z ludźmi, mieć zablokowane własne uczucia, a nawet uciekać w używki.

• Kozioł ofiarny – na skutek cech temperamentalnych i mniejszej niż u innych dzieci tolerancji na frustrację, szczególnie narażony na agresję ze strony dorosłych, którzy obarczają go odpowiedzialnością za problemy w domu. Zwykle sprawia kłopoty wychowawcze, źle się uczy, wcześnie sięga po używki. Szybko się zamyka, robi wrażenie cynicznego, ordynarnego, pozbawionego uczuć wyższych (Mikulska, 2006).

Ponadto dorastając, może pojawić się jako odroczony skutek przebywania przez długi czas w napięciu i zagrożeniu zespół cech, które w dorosłym życiu występują w sposób stały wpływając na funkcjonowanie jednostki, nawet na długi czas po tym, jak opuści ona rodzinę z problemem alkoholowym. Te cechy to:

• lęk przed utratą kontroli, uczuciami, sytuacjami konfliktowymi,

• nadmierne poczucie obowiązku, zaniedbywanie własnych potrzeb, niezdolność,

do ich rozpoznawania,

• niemożność odprężenia się, brak spontaniczności,

• poczucie winy towarzyszące obronie siebie i brak umiejętności określania

własnych uczuć,

• niepewność i ciągłe zastanawianie się, jakie uczucia są normalne, co powinno

się uczynić w danej sytuacji,

• brak zaufania do ludzi,

• mylenie miłości z litością i trudności w związkach intymnych,

• nieświadome dążenie do chaosu i przeżywanie całego bagażu negatywnych

uczuć, w tym żalu, a wszystko to w słabym związku z sytuacją bieżącą,

• zdolność przetrwania w trudnych sytuacjach (Mikulska, 2006).

U takiego dziecka pojawia się także niepokój i agresja lub wylęknienie i nieufność. Może mieć koszmary senne i moczyć się w nocy. Często występuje obniżenie odporności, choroby, w tym dolegliwości psychosomatyczne.

Zachwianie poczucia bezpieczeństwa i przewidywalności dnia codziennego może wytwarzać postawy lęku i wycofania lub nadmierną samodzielność i samowystarczalność. Niekiedy mówi się o przedwczesnym dojrzewaniu. Dziecko uczy się swojej tożsamości przez obserwowanie rodziców i słuchanie tego, co rodzice mówią mu o nim.

Dzieci z rodzin z problemem alkoholowym rozwijają się w skrajnie nieprzyjaznym i nieprzewidywalnym środowisku rodzinnym, są świadkami scen, które znacznie przerastają ich możliwości rozumienia czy emocjonalnego poradzenia sobie z nimi. Jednym ze sposobów na uporanie się z nieznośną codziennością jest odcięcie się od przykrych emocji, takich jak strach, wściekłość, wstyd, czy bezradność. Wymaga to dużej samokontroli, a ceną jest utrata spontaniczności i zepchnięcie nieprzyjemnych uczuć do nieświadomości, gdzie żyją one własnym życiem.

Dla tych dzieci najczęściej właśnie alkohol stanowi potem ucieczkę od stresu, depresji, lęku, trudności w relacjach z innymi ludźmi, kłopotów w szkole, i wszystkiego, co przerasta możliwości poradzenia sobie z trudnościami. O takie problemy tym łatwiej, jeśli dziecko będzie czuło się niekochane i niechciane, będzie miało niskie poczucie własnej wartości, poczucie braku kontroli nad własnym życiem, jeśli będzie nie rozumiane, czy odrzucane. Wówczas alkohol może wydawać się jedynym rozwiązaniem. Przynosząc natychmiastową ulgę w cierpieniu, niepostrzeżenie wciąga w uzależnienie, a genetyczna skłonność do uzależnienia spowoduje, że stanie się ono bardzo realne.

Dzieci z rodzin dysfunkcjonalnych to dzieci, które często są bardzo mocno związane ze swoimi rodzicami, mimo iż nigdy nie czuły się dla nich ważne i miały poczucie, że ich sprawy i problemy nikogo nie obchodzą. Taki sposób przeżywania siebie w postaci mniemania o sobie, że jest się nikim, zapisze się w ich psychice na długo.

We wczesnym dzieciństwie tworzą się wzorce późniejszych relacji z ludźmi. Dziecko dorasta, rzeczywistość się zmienia, ale emocjonalne nawyki pozostają. To co służyło przetrwaniu w rodzinie alkoholowej, uniemożliwia później normalne funkcjonowanie. Dlatego głównym problemem dzieci z rodzin alkoholowych jest upośledzenie zdolności do wchodzenia w bliskie relacje z ludźmi i niska samoocena często maskowana osiągnięciami szkolnymi.

W wieku dojrzałym może przyjąć postawę opiekuna, może nawet nie chcieć posiadać własnych dzieci. Brak ciepła rodzinnego, bliskości fizycznej, obelgi – to wszystko potęguje negatywne emocje dziecka, które dochodzi do wniosku, że gdyby zasługiwało na miłość, to rodzice nie zachowywaliby się w ten sposób. W sobie samym doszukuje się winy za ten stan. Pragnie jednak tym bardziej miłości, ale nawiązywanie przyjaźni i bliższych relacji z innymi ludźmi staje się dla niego problemem. Wini siebie za to, a w przyszłości może trzymać wszystkich na dystans. Pojawiające się znaki uczucia ze strony innego człowieka może tłumaczyć tym, że osoba ta dała się zwieść pozorom. Namiastką uczuć mogą się też stać krótkie, intensywne związki łagodzące na chwilę ból i wstyd (Woititz, 2001).

Dzieci, mające trudną sytuację rodzinną, czyli takie, które pochodzą z rodzin rozbitych lub skłóconych, nie odczuwają wzajemnego zrozumienia w rodzinie, miłości i innych pozytywnych uczuć, mają również konflikty z nauczycielami i kolegami. Na lekcjach zauważyć się da obniżoną wydolność intelektualną, spadek motywacji, złe zachowanie w szkole. Dzieci z rodzin alkoholowych przeważnie mają dobre stopnie, ale nie wykorzystują w pełni swoich możliwości, a część z nich popada w uzależnienia lub kłopoty z prawem. Dzieci takie postrzegają nauczycieli jako nieżyczliwych i niesprawiedliwych, często też nabierają negatywnego stosunku do szkoły (Chmielnicki, 1982). Niepowodzenia szkolne uznawane są za pierwszy sygnał zachwiania równowagi psychicznej dziecka. Dalszymi w kolejności są wagary, ucieczki z domu i zachowania przestępcze.

Bibliografia:

Mikulska J., (2006). Rodzina z problemem alkoholowym. Warszawa: Wyd. Edukacyjne PARPA.

Woititz G. J., (2001). Jak stworzyć dziecku wymarzone dzieciństwo. Gdańsk: GWP.

Chmielnicki N., (1982). Stosunki interpersonalne w rodzinie a postępy szkolne dziecka. W: Funkcjonowanie rodziny a problemy profilaktyki społecznej i resocjalizacji, Ziemska M., Kwak A., (red.). Warszawa: Wyd. Uniwersytetu Warszawskiego.